اسلام و طبیعت

از دیدگاه اسلام، انسان و طبیعت در یک منظومه متکامل و یک نظام هستی دقیق و بسیار مستحکم قرار دارند: 

خداوند منان می‌‫فرماید: ﴿إِنَّا کُلَّ شَیۡءٍ خَلَقۡنَٰهُ بِقَدَرٖ ۴٩﴾ [القمر: ۴۹] «ما هر چیزی را به اندازه‌ی لازم و از روی حساب و نظام آفریده‌ایم». 

و می‌‫فرماید: ﴿وَخَلَقَ کُلَّ شَیۡءٖ فَقَدَّرَهُۥ تَقۡدِیرٗا ٢﴾ [الفرقان: ۲] «... و همه چیز را آفریده است و آن را دقیقاً اندازه‌گیری و کاملاً برآورد کرده است». 

حد ومرز طبیعت یا محیط زیست در این دیدگاه تنها در فضای اطرافمان خلاصه نمی‌‫شود، بلکه طول و عرض وی عوامل و مؤثراتی که در این میان قرار دارد، و حتی تغییر و تحولاتی که در نفس انسانی صورت می‌‫گیرد، همه را در بر می‌‫گیرد. 

بینش اسلامی طبیعت عمق جغرافیایی زمینی که فرش زندگی است تا آسمانی که سقف خانه بشریت است، و تمام را به عنوان یک کیان زنده منظم و زیبایی می‌‫نگرد که دارای احساسات و انفعالات بوده، شبانه روز به عبادت آفریدگار مشغول است: 

فرموده الهی است: ﴿وَإِن مِّن شَیۡءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمۡدِهِۦ وَلَٰکِن لَّا تَفۡقَهُونَ تَسۡبِیحَهُمۡۚ... ﴾ [الإسراء: ۴۴] «.... (اصلاً نه تنها آسمانهای هفتگانه و زمین) بلکه هیچ موجودی نیست مگر اینکه (به زبان حال یا قال) حمد و ثنای وی می‌گویند، ولی شما تسبیح آن‌ها را نمی‌فهمید...». 

با دیدن خوبان شاد گشته، در فقدان آن‌ها اشک می‌‫ریزد، و هیچ ارزش و بهایی برای بدان قائل نیست. 

خداوند متعال می‌‫فرماید: ﴿فَمَا بَکَتۡ عَلَیۡهِمُ ٱلسَّمَآءُ وَٱلۡأَرۡضُ وَمَا کَانُواْ مُنظَرِینَ ٢٩﴾ [الدخان: ۲۹] «... نه آسمان بر آنان گریست و نه زمین، و نه بدیشان مهلتی داده شد (تا چند صباحی بمانند و توبه کنند و به جبران گذشته‌ها بپردازند)». 

و با کردار انسان واکنش نشان می‌‫دهد: 

رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌‫فرمایند: «لا یسمع صوت المؤذن جن ولا إنس ولا حجر ولا مدر ولا شیء إلا شهد له یوم القیامة» (به روایت امام ابن ماجه و امام مالک) «هیچ جن و انسانی، و یا سنگ و بیابانی، و یا هر چیز دیگری بانگ مؤذن را نمی‌‫شنود مگر اینکه در روز قیامت در حق او گواهی خواهد داد». 

اسلام طبیعت را یک ملک عمومی شمرده با شعار «تمام جهان خانه ما» همه نسلهای بشر و انسانیت را در مقابل آن مسئول دانسته یادآور می‌‫شود که در ملکیت عمومی همه شریکند. 

پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌‫فرمایند: «النَّاسُ شُرَکَاءُ فِی ثَلَاثٍ: فِی الْکَلَأِ، وَالْمَاءِ، وَالنَّارِ». (روایت امام احمد و ابوداود. راویان حدیث همه ثقه هستند) 

 «همه انسان‌ها در سه چیز با همدیگر شریکند: آب و گیاهان، و آتش». 

به عبارت دیگر، آب و درختان و سبزیجات که فراورده‌های گیاهی بشر را تأمین می‌‫کنند و فراورده‫های حیوانی نیز نتیجه ثانوی آن است و سوخت و وسایل سوخت از نفت و گاز و زغال سنگ و هیزم و... ملکیت عموم بشر است، و هیچ نسلی یا افرادی حق ندارند در آن تصرف خودخواهانه انجام دهند. 

خداوند حکیم می‌‫فرماید: ﴿وَٱبۡتَغِ فِیمَآ ءَاتَىٰکَ ٱللَّهُ ٱلدَّارَ ٱلۡأٓخِرَةَۖ وَلَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ ٱلدُّنۡیَاۖ وَأَحۡسِن کَمَآ أَحۡسَنَ ٱللَّهُ إِلَیۡکَۖ وَلَا تَبۡغِ ٱلۡفَسَادَ فِی ٱلۡأَرۡضِۖ إِنَّ ٱللَّهَ لَا یُحِبُّ ٱلۡمُفۡسِدِینَ ٧٧﴾ [القصص: ۷۷] «به وسیله‌ی آنچه خدا به تو داده است، سرای آخرت را بجوی (و بهشت جاویدان را فرا چنگ آور) و بهره‌ی خود را از دنیا فراموش مکن (و بدان که تو هم حق حیات داری و باید از امتعه و لذائذ حلال استفاده بکنی و به خویشتن برسی)، و‌‌ همان گونه که خدا به تو (بخشیده است و در حق تو) نیکی کرده است، تو نیز (به دیگران ببخش و بدیشان) نیکی کن، و در زمین تباهی مجوی که خدا تباهکاران را دوست نمی‌دارد». 

و می‌‫فرماید: ﴿... وَلَا تُفۡسِدُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ بَعۡدَ إِصۡلَٰحِهَاۚ ذَٰلِکُمۡ خَیۡرٞ لَّکُمۡ إِن کُنتُم مُّؤۡمِنِینَ ٨۵﴾ [الأعراف: ۸۵] «... و در زمین بعد از اصلاح آن (توسّط خدا، یا بر دست انبیاء) فساد و تباهی مکنید. این کار به سود شما است اگر (به خدا و به حقیقت،) ایمان دارید». 

رسیدگی به محیط زیست و کمک در برقراری نظم و انضباط آن عبادت، و برهم زدن و یا خدشه دار کردن زیبایی آن از جمله گناهان شمرده شده است: 

رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌‫فرمایند: «عُرِضَتْ عَلَیَّ أَعْمَالُ أُمَّتِی حَسَنُهَا وَسَیِّئُهَا فَوَجَدْتُ فِی مَحَاسِنِ أَعْمَالِهَا الْأَذَى یُمَاطُ عَنْ الطَّرِیقِ وَ وَجَدْتُ فِی مَسَاوِئ أَعْمَالِهَا النُّخَاعَةَ تَکُونُ فِی الْمَسْجِدِ لَا تُدْفَنُ» (روایت امام مسلم). «کارنامه امتم؛ از خوبی‌ها و بدی‌هایشان، بر من عرضه شد. دیدم که از جمله خوبیهای آن کنار زدن هر آنچه باعث آزار و اذیت مردم می‌‫شود از سر راه بود. و از جمله بدی‌هایشان بلغمی است که در مسجد انداخته شده روی آن خاک نریخته‫اند». 

با نگاهی گذرا در نام سوره‫های قرآنی اهتمام اسلام به طبیعت بر ما هویدا می‌‫گردد: 

سوره‫هایی به نام حیوانات و حشرات: البقرة، الأنعام، النحل، النمل، العنکبوت، الفیل. 

سوره‫هایی به نام پدیده‫های طبیعی: الکهف، الرعد، الدخان، الزلزلة. 

سوره‫هایی به نام اجزائی از آسمان: النجم، القمر، الشمس، الطارق. 

سوره‫هایی بیانگر گردش خورشید و تحدید وقت: الفجر، اللیل، الضحی، العصر. 

سوره‫ای به نام درخت «التین»، و سوره‫ای به نام معدن «الحدید=» آهن. 

خلاصه اینکه اسلام برنامه کامل و شاملی است از شیوه زندگی سالم، نه تنها دینی که بتوان آنرا در چهار دیواری یک عبادتگاه یا مسجد زندانی کرد. 

آلودگی‌ها و درمان آن

طبیعت عبارت است از نعمت‌های ظاهری و پوشیده‫ای که خداوند به انسان ارزانی داشته: ﴿وَأَسۡبَغَ عَلَیۡکُمۡ نِعَمَهُۥ ظَٰهِرَةٗ وَبَاطِنَةٗ﴾ [لقمان: ۲۰] «... و نعمت‌های خود را - چه نعمت‌های ظاهر و چه نعمت‌های باطن - بر شما گسترده و افزون ساخته است؟...» و این انسان است که باعث آلودگی و فساد در طبیعت می‌‫شود: 

﴿ظَهَرَ ٱلۡفَسَادُ فِی ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِ بِمَا کَسَبَتۡ أَیۡدِی ٱلنَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعۡضَ ٱلَّذِی عَمِلُواْ لَعَلَّهُمۡ یَرۡجِعُونَ ۴١﴾ [الروم: ۴۱] «(همیشه چنین بوده است که) تباهی و خرابی در دریا و خشکی به خاطر کارهائی پدیدار گشته است که مردمان انجام می‌داده‌اند. بدین وسیله خدا سزای برخی از کارهائی را که انسان‌ها انجام می‌دهند بدیشان می‌چشاند تا اینکه آنان (بیدار شوند و از دست یازیدن به معاصی) برگردند». 

انسان برای دست یافتن به منافع دنیوی و مادی طبیعت زیبا را آلوده و خدشه‫دار می‌‫کند: 

﴿فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلۡقَ ٱللَّهِ﴾ [النساء: ۱۱۹]. «... و آنان آفرینش خدا را دگرگون می‌کنند...». 

آلودگی هوا، آب، خاک، غذا، کویرزائی، انتشار بیماریهای مهلک، انقراض گیاهان و حیوانات، عدم بهداشت عمومی و فردی، تغییر در درجه حرارت، سوراخ شدن لایه اوزون وغیره... 

نتیجه تصرفات منفی بشر، و عدم پایبندی و دوری او از آموزه‫های آسمانی است. 

 هر کس باعث اتلاف یا ضایع شدن مخلوقات شود از نظر اسلام خرابکار - مفسد- تلقی می‌‫شود. 

خداوند متعال می‌‫فرماید: ﴿وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِی ٱلۡأَرۡضِ لِیُفۡسِدَ فِیهَا وَیُهۡلِکَ ٱلۡحَرۡثَ وَٱلنَّسۡلَۚ وَٱللَّهُ لَا یُحِبُّ ٱلۡفَسَادَ ٢٠۵﴾ [البقرة: ۲۰۵] «و هنگامی که پشت می‌کند و می‌رود (و یا به ریاست و حکومتی می‌رسد)، در زمین به تلاش می‌افتد تا در آن فساد و تباهی ورزد و زرع و نسل (انسان‌ها و حیوانات) را نابود کند (و با فساد و تباهی خود، اقوات و اموال و ارواح را از میان ببرد)، و خداوند فساد و تباهی را دوست نمی‌دارد». 

اسلام برای حل مشکلات محیط زیستی بجای وضع قوانینی که مرور زمان و تغییر تحولات جامعه بشری فرسوده شوند فرهنگ سازی نموده، با انگیزه آفرینی در افراد آن‌ها را بسوی وضع قوانین و راهکارهای سازنده در پرتو تعالیم پر فروغ قرآنی و آموزهای برگرفته از وحی الهی در گفتار و کردار رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- سوق می‌‫دهد. 

بصورت گذرا به برخی از آلودگیهای محیط زیست و شیوه فرهنگ سازی اسلامی جهت جلوگیری از این بحران اشاره می‌‫کنیم؛ 

آلودگی آب

اسلام آب را یکی از مصادر اصلی زندگی می‌‫داند: 

﴿... وَجَعَلۡنَا مِنَ ٱلۡمَآءِ کُلَّ شَیۡءٍ حَیٍّۚ... ﴾ [الأنبیاء: ۳۰] «... و هرچیز زنده‌ای را (اعم از انسان و حیوان و گیاه) از آب آفریده‌ایم...». 

﴿وَٱللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَآبَّةٖ مِّن مَّآءٖۖ... ﴾ [النور: ۴۵] «خداوند هر جنبنده‌ای را از آب آفریده است...». 

انسان بنا به دلایل متعدد به وسیله: فاضلاب و تفاله کارخانجات، استفاده از سم‌ها و حشره‫کش‌ها، شستشوی ظرف و لباس، و انداختن آشغال‌ها و کثافتهای حیوانی در آب‌ها رودخانه‫‌ها در مسیر روستا‌ها و شهر‌ها و غیره... 

اسلام همه این تصرفات ناشایست را گناه تلقی کرده، با فراهم کردن بستر فرهنگی مناسب پیروان خود خود را هرگونه تصرف اشتباه در این زمینه بر حذر می‌‫دارد: 

پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم-: «اتَّقُوا الْمَلَاعِنَ الثَّلَاثَةَ: الْبَرَازَ فِی الْمَوَارِدِ، وَقَارِعَةِ الطَّرِیقِ. وَالظِّلِّ» (روایت ابوداود) «از سه موردی که باعث جلب لعن و نفرین برای فرد می‌‫شوند دوری کنید: ادرار در آب، و یا سر راهای عمومی، و در سایه». 

و می‌‫فرمایند: «لا یبولن أحدکم فی الماء الدائم» (متفق علیه) «هیچ فردی حق ندارد در آب ایستاده ادرار کند». 

و در حدیث ابن ماجه آمده است که: «نهى رسول الله صلى الله علیه وسلم أن یبال فی الماء الجاری». «پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- از ادرار در آب روان منع فرموده‫اند». 

هر گونه آلودگی آب و یا معابر عمومی و راه‌ها و پیاده رو‌ها و خیابان‌ها و یا پارک‌ها و گردشگاه‌ها از نظر اسلام گناه شمرده شده است. 

و در فرامین رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- به حفاظت از آب نوشیدنی از دخول حشرات و میکروب‌ها و گرد و خاک نظافت آن بسیار تأکید شده است: 

پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- فرمودند: «أوکئوا قربکم واذکروا اسم الله» (بخاری) «با نام خدا سر ظرف‌هایتان را ببندید». 

و می‌‫فرمایند: «غطوا الإناء وأوکئوا السقاء فإن فی السنة لیلة ینزل فی‌ها وباء ولا یمر بإناء لیس علیه غطاء أو سقاء لیس علیه وکاء إلا نزل فیه من ذلک الوباء» (رواه مسلم). «سر ظرفهای غذا را ببندید، دهان ظرفهای آب را بپوشانید، چرا که در هر سال شبی است که بیماری و با در جهان منتشر می‌‫شود، و در هر ظرفی غذا یا آبی که سر آن پوشیده نباشد این وباء می‌‫افتد». 

و در بهداشت ظرفهای غذا و آب تأکید می‌‫ورزیدند: 

در حدیث امام بخاری/ آمده که پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم-: «نهى عن اختناث الأسقیة» «از نوشیدن آب از ظرفی که دهانه‫اش شکسته است ممانعت می‌‫فرمودند». 

 و همچنین آمد که «نهی أن یشرب من فم السقاء لأن ذلک ینتنه». «از نوشیدن از دهانه کوزه آب منع فرمودند چرا که آن باعث فاسد شد تمام آب می‌‫شود». 

و از آب آلوده کردن آب بشدت ممانعت می‌‫فرمودند: 

از فرمایشات رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- است که: «إذا استیقظ أحدکم من نومه فلا یغمس یده فی الإناء حتى یغسل‌ها ثلاثا، فإنه لایدری أین باتت یده» (روایت امام مسلم). «هر‌گاه کسی از خواب برخواست قبل از اینکه سه بار دست‌هایش را نشوید دستش را در ظرف آب فرو نبرد، چرا که او نمی‌‫داند در هنگام خواب دستش کجا بوده». 

امام المنذری در کتابشان «الترغیب و الترهیب» روایتی از پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- آورده‫اند که ایشان فرمودند: 

 «من غسل سخیمته على طریق من طرق المسلمین فعلیه لعنة الله والملائکة والناس أجمعین». «هر کس کثافت‌هایش را سر راهی از مسیرهای رفت و آمد مسلمانان بشورید، لعنت و نفرین خداوند و فرشتگان و تمامی مردم بر او بادا..» 

در کنار فرهنگ سازی جهت حفاظت از آب و بهداشت آن اسلام شدیدا با اسراف در آب برخورد کرده است. 

در روایتی از پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- آمده که ایشان یکی از شاگردانشان را که در مصرف آب در هنگام وضوء و زیاده‫روی می‌‫کردند سرزنش کرده، فرمودند که حق ندارند اسراف کنند حتی اگر بر لب رودخانه باشند! 

و خداوند می‌‫فرماید: ﴿إِنَّ ٱلۡمُبَذِّرِینَ کَانُوٓاْ إِخۡوَٰنَ ٱلشَّیَٰطِینِۖ وَکَانَ ٱلشَّیۡطَٰنُ لِرَبِّهِۦ کَفُورٗا ٢٧﴾ [الإسراء: ۲۷] «که مبذّران و مسرفان برادران شیطانهایند، و شیطان است که سخت کفران (نعمت) پروردگار خود کرد». 

و می‌‫فرماید: ﴿... وَکُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ وَلَا تُسۡرِفُوٓاْۚ إِنَّهُۥ لَا یُحِبُّ ٱلۡمُسۡرِفِینَ ٣١﴾ [الأعراف: ۳۱] «و بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید، که خدا مسرفان را دوست نمی‌دارد». 

آلودگی هوا

هوا ملک عمومی همه بشر است و آلوده کردن آن به هر شیوه‫ای که باعث آزار و اذیت انسان‌ها و ضرر رساندن به بهداشت عمومی باشد از جمله فساد در زمین تلقی می‌‫شود: 

خداوند منان می‌‫فرماید: 

﴿وَلَا تُفۡسِدُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ بَعۡدَ إِصۡلَٰحِهَا... ﴾ [الأعراف: ۵۶] 

 «در زمین بعد از اصلاح آن فساد و تباهی مکنید». 

و می‌‫فرماید: ﴿... وَٱللَّهُ لَا یُحِبُّ ٱلۡمُفۡسِدِینَ ۶۴﴾ [المائدة: ۶۴] 

 «... و خداوند مفسدان و تباهکاران را دوست نمی‌دارد». 

و می‌‫فرماید: ﴿... وَمَن یُبَدِّلۡ نِعۡمَةَ ٱللَّهِ مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَتۡهُ فَإِنَّ ٱللَّهَ شَدِیدُ ٱلۡعِقَابِ ٢١١﴾ [البقرة: ۲۱۱] 

 «... و هر که نعمت خدای را دگرگونه کند (و به جای ایمان بدان و شکر بر آن، نسبت بدان کفر ورزد و ناسپاسی کند) پس از آنکه به سویش آمد (و به دستش رسید و بر آن اطّلاع یافت، خدا چنین کسی را دچار عذاب سختی خواهد کرد) چه بی‌گمان خداوند شدیدالعقاب است». 

فقهاء اسلام در زمانی که غرب در غار‌ها و جنگل‌ها زندگی بدایی را سپری می‌‫کرد، در مورد بهداشت عمومی جامعه و عدم آلودگی هوا قلم زده؛ برپایی آسیاب، حمام‫های عمومی، پوست سازی، آهنگری و هر آنچه باعث آلودگی محیط زیست شود را در بین خانه‫های مسکونی و وسط شهر ممنوع دانسته، نظافت هوا و حمایت از آن را فرض عین بر هر فرد مسلمان تلقی می‌‫کردند. 

و مصرف سیگار که باعث آلوده شدن هوا و آزار و اذیت مردمان می‌‫شود توسط فقهاء بنا به دلایل متعددی منجمله: 

۱- فرموده الهی: ﴿... وَلَا تُلۡقُواْ بِأَیۡدِیکُمۡ إِلَى ٱلتَّهۡلُکَةِ... ﴾ [البقرة: ۱۹۵] «... خود را با دست خویش به هلاکت نیفکنید...». 

۲- قاعده فقهی: «لا ضرر ولا ضرار» کسی حق ندارد نه به خود و نه به دیگران ضرر برساند. 

۳- «من لم یهتم بأمور المسلمین فلیس منهم» ([۱]) «کسی که به فکر سایر مسلمانان نباشد از جمله مسلمانان نیست». 

حرام دانسته شده است. 

انداختن کثافت و تفاله‫جات و چیزهای بد بو و متعفن در کوچه بازار شایسته یک مسلمان نیست. 

پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌‫فرمایند: «المسلم من سلم المسلمون من لسانه ویده» «مسلمان کسی است که سایر مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند». 

هر آنچه باعث آلودگی هوا - حتی در محیط بسیار بسته و تنگ بهداشت فردی - شود ممنوع اعلام شده است. 

پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌‫فرمایند: «من أکل ثوما أو بصلا فلیعتزل مسجدنا» (متفق علیه). 

 «کسی که سیر یا پیاز - یا هر چیز بد بویی - خورده باشد به مسجد ما نیاید - تا باعث رنجش دیگران نشود -». 

فرد مسلمان اجازه ندارد در تنهایی خود نیز بدبو باشد: 

 «إن الملائکة تتأذی مما یتأذی منه بنو آدم». «چرا که فرشتگان نیز از هر آنچه باعث آزار و اذیت انسان‌ها شوند آزرده خاطر می‌‫گردند». 

و برای حل آلودگی هوا، اسلام به درختکاری و حمایت از درختان بسیار تأکید می‌‫فرماید. 

رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- فرمودند: «إذا قامت الساعة وبید أحدکم فسیلة فإن استطاع أن یغرس‌ها قبل قیام الساعة فلیفعل وأجره عند الله العظیم» (روایت امام احمد). «اگر قیامت برپا شد و در دست کسی از شما نهالی بود، و اگر می‌‫توانست آنرا قبل از برپایی قیامت بکارد، حتما این کار را انجام دهد، و اجر و پاداش او با پروردگار بزرگ خواهد بود». 

و فرمودند: «من قطع سدرة صوب الله رأسه فی النار» (روایت البیهقی). «هر کس درخت کناری را بکند خداوند سرش را بطرف آتش می‌‫برد». -و هر درختی که مردم و حیوانات و محیط زیست از میوه یا سایه آن استفاده می‌‫کنند -. 

آلودگی غذا

غذا هر آنچه باشد؛ چه از فراورده‫های گیاهی یا حیوانی، مفید و خوب و لذیذش حلال، و فاسد و خبیث و مضر آن حرام است. 

خداوند منان می‌‫فرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ کُلُواْ مِن طَیِّبَٰتِ مَا رَزَقۡنَٰکُمۡ وَٱشۡکُرُواْ لِلَّهِ إِن کُنتُمۡ إِیَّاهُ تَعۡبُدُونَ ١٧٢ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیۡکُمُ ٱلۡمَیۡتَةَ وَٱلدَّمَ وَلَحۡمَ ٱلۡخِنزِیرِ وَمَآ أُهِلَّ بِهِۦ لِغَیۡرِ ٱللَّهِۖ فَمَنِ ٱضۡطُرَّ غَیۡرَ بَاغٖ وَلَا عَادٖ فَلَآ إِثۡمَ عَلَیۡهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِیمٌ ١٧٣﴾ [البقرة: ۱۷۲-۱۷۳] «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از چیزهای پاکیزه‌ای بخورید که روزی شما ساخته‌ایم، و سپاس خدای را بجا آورید، اگر او را پرستش می‌کنید. (۱۷۲) (آنچه را که مشرکان و یهودیان و دیگران حرام می‌دانند، حرام نیست، بلکه خداوند) تنها مردار و خون و گوشت خوک و آنچه نام غیرخدا (به هنگام ذبح) بر آن گفته شده باشد (و به نام بتان و شبیه آن‌ها سر بریده شود) بر شما حرام کرده است. ولی آن کس که مجبور شود (به خاطر حفظ جان از آن اشیاء حرام بخورد) در صورتی که علاقه‌مند (به خوردن و لذّت بردن از چنین چیزهائی نبوده) و متجاوز (از حدّ سدّجوع هم) نباشد، گناهی بر او نیست. بی‌گمان خداوند بخشنده و مهربان است». 

افراد سودجو برای بالا بردن فراورده‫های خود از برخی هرمونات استفاده می‌‫کنند که باعث بیماریهای بسیار خطرناکی می‌‫شود، و یا با فروش غذاهای فاسد، و تاریخ مصرف گذشته، سبب مسمومیت و احیانا مرگ و میر می‌‫شوند. 

هر آنچه پیامدش حرام و بد باشد بنا به قاعده اصولی «ما أدی إلى حرام فهو حرام» گناه و حرام است. 

خداوند متعال می‌‫فرماید: ﴿... مَن قَتَلَ نَفۡسَۢا بِغَیۡرِ نَفۡسٍ أَوۡ فَسَادٖ فِی ٱلۡأَرۡضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ ٱلنَّاسَ جَمِیعٗا... ﴾ [المائدة: ۳۲] «... هرکس انسانی را بدون ارتکاب قتل، یا فساد در زمین بکشد، چنان است که گوئی همه‌ی انسان‌ها را کشته است...». 

و همیشه در طول تاریخ اسلامی از سوی خلیفه افرادی مسئولیت داشتند بازار‌ها را کنترل کرده، در کنار مراقبت قیمت‌ها، نظافت و بهداشت، سلامت غذا‌ها و شیوه تهیه آن، را بر عهده داشتند، که نام خانم «الشفاء بنت عبدالله» که مسئولیت مراقبت بازار در زمان حضرت عمر-رضی الله عنه- را بر عهده داشتند بر صفحات تاریخ اسلامی از درخشش ویژه‫ای برخوردار است. 

و پیش از این به برخی از آموزه‫های رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- درباره بهداشت غذا و آب اشاره شد؛ 

رسول الله-صلّی الله علیه وسلّم- می‌‫فرمایند: «اطفئوا المصابیح إذا رقدتم، وغلقوا الأبواب وأوکوا الأسقیة وخمروا الطعام والشراب». (رواه البخاری) «در هنگام خواب فانوس‌ها - و آتش- را در خانه خاموش کنید، در‌ها را محکم ببندید، سر ظرفهای آب را ببندید، غذا‌ها و نوشیدنی‌ها را بپوشانید». 

آلودگی بصری

زیبایی و ذوق و سلیقه رفیع از جمله مفاهیمی است که در بینش اسلامی بدان اهتمام ویژه‫ای داده است. 

قرآن کریم در آیه‫های بسیاری از زیبایی طبیعت جهت لذت بردن و اندیشیدن و محافظت بر این زیبایی اشاره داشته است. 

﴿وَلَقَدۡ جَعَلۡنَا فِی ٱلسَّمَآءِ بُرُوجٗا وَزَیَّنَّٰهَا لِلنَّٰظِرِینَ ١۶﴾ [الحجر: ۱۶] 

 «ما در آسمان برجهای نجومی پدید آورده‌ایم و آن را برای بینندگان آراسته‌ایم». 

﴿وَلَقَدۡ زَیَّنَّا ٱلسَّمَآءَ ٱلدُّنۡیَا بِمَصَٰبِیحَ... ﴾ [الملک: ۵] 

 «ما آسمان نزدیک (به شما) را با چراغهائی (به نام ستارگان) آراسته‌ایم،...». 

﴿وَٱلۡأَرۡضَ مَدَدۡنَٰهَا وَأَلۡقَیۡنَا فِیهَا رَوَٰسِیَ وَأَنۢبَتۡنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوۡجِۢ بَهِیجٖ ٧﴾ [ق: ۷] 

 «و زمین را گسترانیده‌ایم، و در آن کوههای محکم و پابرجائی را فرو افکنده‌ایم، و از هر نوع گیاه بهجت‌انگیز و مسرّت‌بخش در آن رویانده‌ایم». 

﴿حَدَآئِقَ ذَاتَ بَهۡجَةٖ... ﴾ [النمل: ۶٠] 

 «... باغ‌های زیبا و فراح‌افزا...». 

آموزه‫های دینی فرد مسلمان را تشویق می‌کند تا در شکل و قیافه و ژستش زیبا و چشم گیر باشد. 

خداوند منان می‌‫فرماید: ﴿۞یَٰبَنِیٓ ءَادَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمۡ عِندَ کُلِّ مَسۡجِدٖ... ﴾ [الأعراف: ۳۱] 

 «ای فرزندان آدم، زیورهای خود را در مقام هر عبادت به خود برگیرید». 

پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌‫فرماید: «لا یَغْتَسِلُ رَجُلٌ یَوْمَ الْجُمُعَةِ، وَیَتَطَهَّرُ مَا اسْتَطَاعَ مِنْ طُهْرٍ، وَیَدَّهِنُ مِنْ دُهْنِهِ، أَوْ یَمَسُّ مِنْ طِیبِ بَیْتِهِ، ثُمَّ یَخْرُجُ، فَلا یُفَرِّقُ بَیْنَ اثْنَیْنِ، ثُمَّ یُصَلِّی مَا کُتِبَ لَهُ، ثُمَّ یُنْصِتُ إِذَا تَکَلَّمَ الإِمَامُ، إِلا غُفِرَ لَهُ مَا بَیْنَهُ، وَبَیْنَ الْجُمُعَةِ الأُخْرَى» (روایت امام بخاری). 

 «هرکس روز جمعه غسل کرده، تا جایی که می‌‫تواند خود را پاکیزه گرداند کرم و روغن خوش بو به مو‌هایش بمالد، مسک و عطر استفاده کند، سپس بسوی نماز برود و هیچ دو شخصی را از همدیگر جدا نگرداند، و آنچه می‌‫تواند نماز بخواند، سپس چون امام شروع به خطبه نمود ساکت نشسته با دقت گوش فرا دهد. خداوند هر آنچه از آن جمعه تا جمعه دیگر از او سر بزند را می‌‫بخشد». 

خوشبویی باعث سعادت و راحت نفس و شادی در فرد می‌‫شود. و پیامبر از بوی خوش و عطر و مسک بسیار خوششان می‌‫آمد، و اگر از جایی می‌‫گذشتند مردم از بوی خوش ایشان متوجه می‌‫شدند که پیامبر از آنجا رد شده است. و اگر با کسی مصافحه کرده دست می‌‫دادند تا مدت‌ها بوی خوش دست رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- بر کف آن شخص می‌‫ماند. و می‌‫فرمودند: «إن الله جمیل یحب الجمال» (متفق علیه) «خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد». 

آلودگی صوتی

صدا اگر از حد معمولی آن تجاوز کند باعث رنجش گوش احساس خستگی و آزار و اذیت در افراد شده آرامش آن‌ها را برهم می‌‫زند. 

قرآن کریم صای گوشخراش افراد را با تصویر بسیار زننده بیان می‌‫دارد. 

در نصیحت لقمان به فرزندش است: ﴿وَٱقۡصِدۡ فِی مَشۡیِکَ وَٱغۡضُضۡ مِن صَوۡتِکَۚ إِنَّ أَنکَرَ ٱلۡأَصۡوَٰتِ لَصَوۡتُ ٱلۡحَمِیرِ ١٩﴾ [لقمان: ۱۹] 

 «و در رفتارت میانه روی اختیار کن و سخن آرام گو (نه با فریاد بلند) که زشت‌ترین صدا‌ها صوت الاغ است». 

پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- نپذیرفتند که مردم با صدای گوشخراش ناقوس یا بوق به نماز خوانده شوند، بلکه با صدای دلنشین اذان، و آنهم توسط شخصی که صدایش زیبا باشد. 

ومی‫فرمودند: «إن الله یبغض کل جعظری جواظ، صخاب بالأسواق، جیفة باللیل حمار بالنهار، عالم بالدنیا جاهل بالآخرة» (به روایت امام البیهقی و ابن حبان و تحصحیح ألبانی). 

 «خداوند بیزار است از هر متکبر تندخو و خودنما، و از همه افرادی که در بازار‌ها داد و فریاد می‌‫کنند، و از افرادی که در شب چون مردارند و در روز چون خر - مشغول به خودشان بوده در فکر دیگران نیستند - و از کسانیکه از دنیا آگاهند و از آخرت غافل و جاهل». 

دین حتی از بالا بردن صدا در تلاوت قرآن در نماز که باعث رنجش و آزار و اذیت دیگران شود ممانعت می‌‫کند: 

﴿... وَلَا تَجۡهَرۡ بِصَلَاتِکَ وَلَا تُخَافِتۡ بِهَا وَٱبۡتَغِ بَیۡنَ ذَٰلِکَ سَبِیلٗا ١١٠﴾ [الإسراء: ۱۱۰] 

 «... و تو در نماز نه صدا را بسیار بلند و نه بسیار آهسته گردان بلکه حدّ وسط را اختیار کن». 

و در وصف بهشت می‌‫فرماید: 

﴿لَا یَسۡمَعُونَ فِیهَا لَغۡوٗا وَلَا تَأۡثِیمًا ٢۵﴾ [الواقعة: ۲۵] 

 «در میان باغهای بهشت، نه سخن یاوه می‌شنوند، و نه سخن گناه‌آلود». 

﴿لَّا تَسۡمَعُ فِیهَا لَٰغِیَةٗ ١١﴾ [الغاشیة: ۱۱] 

 «و در آنجا هیچ سخن زشت و بیهوده نشنوند». 

به عبارت دیگر پاک بودن محیط زیست از آلودگی صوتی از جمله نعمت‌های ارزشمند برای زندگی سالم است. 

حمایت حیوانات و گیاهان

حیوانات و فضای سبز نقش بسیار بسزایی در برقراری محیطی سالم و سازنده در طبیعت دارا می‌‫باشند. 

قرآن حیوانات را امتی چون انسان‌ها دانسته است: 

﴿وَمَا مِن دَآبَّةٖ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَلَا طَٰٓئِرٖ یَطِیرُ بِجَنَاحَیۡهِ إِلَّآ أُمَمٌ أَمۡثَالُکُم... ﴾ [الأنعام: ۳۸] «و هر جنبنده‌ای در زمین و هر پرنده‌ای در هوا که به دو بال پرواز می‌کند همگی طایفه‌هایی مانند شما (نوع بشر) هستند....». 

و سبب آفرینش آن‌ها را چنین معرفی کرده است: 

﴿وَٱلۡأَنۡعَٰمَ خَلَقَهَاۖ لَکُمۡ فِیهَا دِفۡءٞ وَمَنَٰفِعُ وَمِنۡهَا تَأۡکُلُونَ ۵﴾ [النحل: ۵] 

 «و چهارپایان را خلقت کرد که به (موی و پشم) آن‌ها گرم می‌شوید و از آن‌ها فواید بسیار دیگر برده و از (شیر و گوشت) آن‌ها غذای مأکول می‌سازید». 

هر یک از گیاهان و حیوانات نقش خاصی در طبیعت را ایفا می‌‫کنند، لذا حمایت آن‌ها در آموزه‫های دینی بسیار روشن و هویداست. 

پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- از تلف کردن بیهوده حیوانات بشدت منع فرموده‫اند. 

- «إن رسول الله لعن من اتخذ شیئًا فیه الروح غرضا» (متفق علیه). «پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- لعنت و نفرین کرده‫اند افرادی که موجود زنده‫ای را هدف تیر اندازی قرار دهند». 

- و فرمودند: «من قتل عصفورا عبثا عج إلی الله عز وجل یوم القیامة یقول: یا رب إن فلانا قتلنی عبثا ولم یقتلنی لمنفعة» (روایت امام نسایی). «کسی که گنجشکی را بیهوده به قتل برساند روز قیامت گنجشک در محضر الهی از او شکایت کرده می‌‫گوید: بار ال‌ها، فلانی مرا بیهوده و بدون اینکه از من استفاده کند کشت». 

- و در مسیری الاغی را دیدند که صورتش را داغ کرده‫اند. عصبانی شده فرمودند: «لعن الله الذی وسمه» (روایت امام مسلم) «خداوند نفرین کند کسی را که این زبان بسته را داغ کرده است». 

- و در روایت امام مسلم از پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- آمده است که ایشان فرمودند: «دخلت امرأة النار من جراء هرة ل‌ها ربطت‌ها؛ فلا هی أطعمت‌ها ولا هی أرسلت‌ها ترمرم من خشاش الأرض حتی ماتت هزلا» (روایت امام مسلم). «زنی بخاطر گربه‫ای به جهنم رفت. آنرا بسته بود؛ نه به آن غذایی داد، و نه گذشته بود خودش از آنچه بر زمین است بخورد تا اینکه از گرسنگی جان داد». 

و در حدیثی دیگر که در صحیح بخاری و مسلم آمده است پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- از شخصی از گذشتگان خبر می‌‫دهند که در بیابانی با کفش خود از چاهی آب بیرون آورده سگی تشنه را آب داد «فشکر الله له فغفر له» «خداوند از او تشکر کرده او را مورد مغفرت خود قرار داد». 

صحابه با تعجب پرسیدند: یا رسول الله! در رسیدن به جانوران نیز برای ما ثواب و پاداش است ایشان فرمودند: «فی کل کبد رطب أجر» «در رسیدگی به هر موجود زنده‫ای اجر و پاداش است». 

و در مورد سبب آفرینش درختان و گیاهان در قرآن کریم می‌‫خوانیم: 

﴿ثُمَّ شَقَقۡنَا ٱلۡأَرۡضَ شَقّٗا ٢۶ فَأَنۢبَتۡنَا فِیهَا حَبّٗا ٢٧ وَعِنَبٗا وَقَضۡبٗا ٢٨ وَزَیۡتُونٗا وَنَخۡلٗا ٢٩ وَحَدَآئِقَ غُلۡبٗا ٣٠ وَفَٰکِهَةٗ وَأَبّٗا ٣١ مَّتَٰعٗا لَّکُمۡ وَلِأَنۡعَٰمِکُمۡ ٣٢﴾ [عبس: ۲۶-۳۲] 

 «آن‌گاه خاک زمین بشکافتیم. (۲۶) و حبوبات برویانیدیم. (۲۷) و باغ انگور و نباتاتی که هر چه بدروند باز بروید. (۲۸) و درخت زیتون و نخل خرما. (۲۹) و باغهای پر از درختان کهن. (۳۰) و انواع میوه‌ها و علف‌ها و مرتع‌ها. (۳۱) تا شما آدمیان و حیوانات شما هم از آن بهره‌مند شوید». 

ومتاع: یعنی همه انواع فائده‫‌ها... 

﴿ٱلَّذِی جَعَلَ لَکُمُ ٱلۡأَرۡضَ مَهۡدٗا وَسَلَکَ لَکُمۡ فِیهَا سُبُلٗا وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَخۡرَجۡنَا بِهِۦٓ أَزۡوَٰجٗا مِّن نَّبَاتٖ شَتَّىٰ ۵٣ کُلُواْ وَٱرۡعَوۡاْ أَنۡعَٰمَکُمۡۚ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَأٓیَٰتٖ لِّأُوْلِی ٱلنُّهَىٰ ۵۴﴾ [طه: ۵۳-۵۴] «ه‌مان خدایی که زمین را آسایشگاه شما قرار داد و در آن راه‌ها برای شما پدید آورد؛ و هم از آسمان آب نازل کرد تا به آن آب آسمانی انواع نباتات مختلف از زمین برویانیدیم. (۵۳) شما از آن نعمت‌ها تناول کنید و چهارپایانتان را هم بچرانید، که همانا در این کار آیاتی (از ربوبیت) برای خردمندان پدیدار است». 

و پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- فرمودند: «ما من مسلم یغرس غرسا أو یزرع زرعا فیأکل منه طیر أو إنسان أو بهیمة إلا کان له به صدقة» (روایت مسلم). «هر مسلمانی که نهال و درخت بنشاند یا گیاهانی را کماشت کند، و پرندگان یا انسان یا حیوانی از آن بخورد برای هر صدقه و اجر و پاداش است». 

و از توحیدهای پیامبر و خلفای اسلام به سپاهیان مسلمان قبل از حرکت بسوی جنگ چنین بود: 

 «... ولا تقطعن شجرًا مثمرًا... و لا تعقرن شاة أو بعیرًا إلا لمأکلة، ولا تحرقن نخلا...». «... به هیچ وجه درخت میوه‫ای را قطع نکنید.. هرگز گوسفند یا ش‌تر و چهار پایی را مگر برای پخت و پز سر نبرید، هرگز نخل - و یا هر درختی - را آتش نزنید». 

و از آنجا که مفهوم عبادت در اسلام به وسعت زندگی است بین انواع عبادت‌های فردی و اجتماعی هیچگونه تفاوتی نبوده بلکه عبادت‌های اجتماعی اولویت داده شده‫اند. جا دارد به مفاهیم شمرده شده و ترتیب آن‌ها در این فرموده رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- با دقت بنگریم: 

رسول اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌‫فرمایند: 

 «سبع یجری للعبد أجرهن وهو فی قبره بعد موته: من علم علما، أو أجرى نهرا، أو حفر بئرا، أو غرس نخلا، أو بنى مسجدا، أو ورث مصحفا، أو ترک ولدًا یستغفر له بعد موته» (روایت امام بیهقی و آلبانی آن را حسن خوانده است). «هفت موردند که حتی پس از وفات شخص او را در قبرش همراهی می‌‫کنند و پاداش آن‌ها همچنان پس از مرگ او جریان دارد: 

۱- کسی که به دیگران علم و دانشی بیاموزد. (فرهنگ سازی و بالا بردن سطح آگاهی‌های جامعه). 

۲- یا رود خانه‫ای جاری کند. (تأمین آب نیاز مردم برای کشت‌وکار و شست‌وشو). 

۳- یا چاهی حفر کند. (تأمین آب آشامیدنی مردم). 

۴- یا نخلی - درختی - بکارد. (خدمت به محیط زیست و نیازهای غذایی جامعه). 

۵- یا مسجدی بسازد. (رسیدگی به تزکیه و تربیت افراد و مرکز تجمع مؤمنان و آشنایی آن‌ها و برقراری روابط اجتماعی وایمانی). 

۶- یا مصحف و قرآنی به میراث گذارد. (تشویق به رساندن کتاب و برپایی کتابخانه‫های عمومی و تأمین کتابهای اسلامی و قرآن برای جامعه). 

۷- یا فرزند نیک و صالحی پس از خود گذاشت تا برای او پس از مرگش دعا کند. (تربیت فرزندان و نسلهای آتی جامعه). 

کویر زایی

بیابان زایی یکی از عمده‫‌ترین مشکلات محیط زیست است که انسان مغرور به وسوسه شیطان رجیم برای دست یافتن برخی منافع مادی آنرا بوجود می‌‫آورد: 

﴿... فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلۡقَ ٱللَّهِ... ﴾ [النساء: ١١٩] 

 «... و آنان آفرینش خدا را دگرگون می‌کنند...». 

طبیعت در حقیقت عبارت است از؛ نعمت‌های ظاهری که ما با فوائد آن آگاه شده‫ایم، در کنار بسیاری از نعمت‌های پوشیده که هنوز حکمت‌های نهفته در آن بر ما هویدا نشده است. 

﴿... وَأَسۡبَغَ عَلَیۡکُمۡ نِعَمَهُۥ ظَٰهِرَةٗ وَبَاطِنَةٗ.... ﴾ [لقمان: ٢٠] 

 «... و نعمت‌های خود را - چه نعمتهای ظاهر و چه نعمت‌های باطن - بر شما گسترده و افزون ساخته است؟...» 

آمار محیط زیست در زمینه کویر زایی بسیار وحشتناک است: سالانه ۱۸ ملیون هکتار از زمین‌های کشاورزی به صحرا می‌‫پیوندند. فضای سبز جنگلی جهان از ۳۷ ملیون کیلومتر مربع به ۲۴ ملیون کیلومتر مربع کاهش یافته است. ۹۰ کشور با بیابان زایی دست به گریبانند. ۴۰ درصد فراورده‫های کشاورزی جهان پایین آمده و... 

اسلام برای حفظ امنیت فضای سبز و طبیعت راهکارهای زیادی را بصورت عملی و عبادی به اجرا گذاشته که به برخی از آن‌ها بصورت گذرا اشاره می‌‫کنیم: 

۱) کاشتن زمین و عدم سیطره مطلق بر آن: 

پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌‫فرمایند: «من کانت له أرض فلیزرع‌ها أو لیمنح‌ها أخاه..». (به روایت امام احمد و نسائی و ابن ماجه) «کسی که زمینی دارد یا آنرا کاشت کند و یا به برادرش ببخشد (تا آنرا آباد کرده از آن استفاده برد)...». 

۲) اصلاح زمین‌ها: 

کسی که زمینی بکر را کاشت کرده سرسبز کند آن زمین بدو تعلق می‌‫گیرد. 

از فرامین رسول اکرم -صلّی الله علیه وسلّم- است: «مَنْ أَعْمَرَ أَرْضًا لَیْسَتْ لِأَحَدٍ فَهُوَ أَحَقُّ» (به روایت امام بخاری) «هر کسی زمینی که به کسی تعلق ندارد را آباد کند، او از دیگران بدان زمین اولا‌تر است. (زمین بدو تعلق می‌‫گیرد)» 

۳) درختکاری: 

کاشت درخت و گیاه در دین مبین اسلام عملی عبادی تلقی شده، آموزه‫های دینی در این باب بستر فرهنگی بسیار غنی و شیوایی را فراهم کرده‫اند. 

پیامبر اکرم -صلّی الله علیه وسلّم- می‌‫فرمایند: «ما من مسلم یغرس غرساً أو یزرع زرعاً، فیأکل منه طیر أو إنسان أو بهیمة إلا کان له به صدقة». (به روایت امام بخاری) «هر فرد مسلمانی که درختی بکارد یا زراعتی کاشت کند، و پرندگان یا انسان‌ها یا حیوانات از آن بخورند. در آن برای او اجر و پاداش (صدقه) است». 

درخت در تغییر آب و هوا، و زیبایی و رونق بخشیدن به طبیعت و جلب باران نقش بسیار مهمی ایفا می‌‫کند، و چون کارخانه‫ای است که فعالیتهای بسیار مفیدی را بدون کمترین توقع و چشم داشتی به جامعه بشری ارائه می‌‫دارد. 

از اینروست که رسول اکرم -صلّی الله علیه وسلّم- فرمودند: 

 «إذا قامت الساعة وبید أحدکم فسیلة فإن استطاع أن یغرس‌ها قبل قیام الساعة فلیفعل وأجره عند الله العظیم» (روایت امام احمد). 

 «اگر قیامت برپا شد و در دست کسی از شما نهالی بود، و اگر می‌‫توانست آنرا قبل از برپایی قیامت بکارد، حتما این کار را انجام دهد، و اجر و پاداش او با پروردگار بزرگ خواهد بود». 

۴) رسیدگی به درختان

خداوند منان درختان و کشتزار را از نعمتهای شایان خود بر بندگانش می‌‫داند و آن‌ها را به استفاده درست از این نعمتهای بیکران توصیه می‌‫فرماید: 

﴿وَهُوَ ٱلَّذِیٓ أَنشَأَ جَنَّٰتٖ مَّعۡرُوشَٰتٖ وَغَیۡرَ مَعۡرُوشَٰتٖ وَٱلنَّخۡلَ وَٱلزَّرۡعَ مُخۡتَلِفًا أُکُلُهُۥ وَٱلزَّیۡتُونَ وَٱلرُّمَّانَ مُتَشَٰبِهٗا وَغَیۡرَ مُتَشَٰبِهٖۚ کُلُواْ مِن ثَمَرِهِۦٓ إِذَآ أَثۡمَرَ وَءَاتُواْ حَقَّهُۥ یَوۡمَ حَصَادِهِۦۖ وَلَا تُسۡرِفُوٓاْۚ إِنَّهُۥ لَا یُحِبُّ ٱلۡمُسۡرِفِینَ ١۴١﴾ [الأنعام: ١۴١] 

 «خدا است که آفریده است باغهائی را که بر پایه استوار می‌گردند (و درختانش با قلّابهای ویژه به اشیاء اطراف می‌چسبند و کمر راست می‌کنند و روی داربست‌ها قرار می‌گیرند) و باغهائی را که چنین نیستند و (نیازی به پایه و داربست و پیچیدن به اطراف ندارند و بر سر پای خود می‌ایستند و گردن می‌افرازند. بلی این خدا است که انواع) خرمابُن‌ها و کشتزار‌ها را آفریده است که ثمره‌ی آن‌ها (در رنگ و طعم و بو و شکل و غیره) گوناگون است، و نیز درختان زیتون و انار را آفریده است که (در برخی صفات) همگونند و (در برخی صفات) متفاوتند. هنگامی که به بار آمدند از میوه‌ی آن‌ها بخورید و به هنگام رسیدن و چیدن و درو کردنشان از آن‌ها (به فقراء و مساکین) ببخشید و زکات لازم آن‌ها را بدهید، و (در خوردن و یا بخشیدن از آن‌ها) اسراف نکنید، زیرا که خداوند اسراف‌کنندگان را دوست نمی‌دارد». 

۵) برحذر داشتن از قطع درختان

فرموده الهی است در وصف ظالمان مستبد و خودخواهان ویرانگر که زمین را با از بین بردن کشتزار به فساد می‌‫کشند: 

﴿وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِی ٱلۡأَرۡضِ لِیُفۡسِدَ فِیهَا وَیُهۡلِکَ ٱلۡحَرۡثَ وَٱلنَّسۡلَۚ وَٱللَّهُ لَا یُحِبُّ ٱلۡفَسَادَ ٢٠۵﴾ [البقرة: ٢٠۵] 

 «و هنگامی که پشت می‌کند و می‌رود (و یا به ریاست و حکومتی می‌رسد)، در زمین به تلاش می‌افتد تا در آن فساد و تباهی ورزد و زرع و نسل (انسان‌ها و حیوانات) را نابود کند (و با فساد و تباهی خود، اقوات و اموال و ارواح را از میان ببرد)، و خداوند فساد و تباهی را دوست نمی‌دارد». 

پیش از این اشاره شد که رسول خدا -صلّی الله علیه وسلّم- از قطع بیهوده درختان بشدت برحذر داشته، کسی را که مرتکب چنین جنایتی می‌‫شود را به آتش جهنم بیم می‌‫دهد. 

و ابوبکر صدیق -رضی الله عنه- شاگرد اول مکتب رسول هدایت و رستگاری-صلّی الله علیه وسلّم- به سپاهیان مسلمان امر می‌‫کرد در هنگام جنگ که غالبا مرامهای اخلاقی کم رنگ می‌‫شود، چون دیگر ملت‌ها رفتار نکنید و «.... ولا تَعْقِروا نخلاً ولا تُحْرِقُوه، ولا تَقْطَعوا شَجَرَةً مُثْمِرَةً، ولا تَذْبَحُوا شاةً ولا بقرةً ولا بعیراً إلا لَمأکَلَةٍ...». 

 «... و هیچ نخلی (درختی) را ضایع نکنید و آتش نزنید، و هیچ درخت با ثمری را قطع نکنید، و هیچ گوسفند و گاو و شتری را سر نبرید مگر برای استفاده خوراکی از گوشت آن...» 

و از شکار بی‌رویه پرندگان نیز ممانعت بعمل آمده. 

در مسند الشهاب از انس بن مالک آمده که رسول الله -صلّی الله علیه وسلّم- فرمودند: «من قتل عصفورا عبثاً جاء یوم القیامة وله صراخ عند العرش تقول: یا رب، سل هذا فیم قتلنی؟». 

 «کسی که گنجشکی (پرنده) را بیهوده به قتل برساند، آن گنجشک روز قیامت نزد عرش الهی آمده داد و هوار به راه انداخته می‌‫گوید: پروردگارا! از این شخص بپرس چرا مرا به قتل رسانده؟!..» 

این است اسلام!.. 

دینی که تربیت همه جوانب زندگی انسان اعم از جسم، عقل، قلب، وجدان، اخلاق و... و حتی طبیعت و محیط زیست را دربر گرفته، رابطه انسان با سایر مخلوقات الهی چون؛ سایر انسان‌ها، اقتصاد و مال و ثروت، و حتی آب و خاک و هوا، گیاه و حیوانات را روشن نموده است. 

                   ابر و باد و مه و خورشید و فلک درکارند             تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

                   همه از بهر تو سر گشته و فرمان بردار               شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری

پاورقی

---------------

 [۱] - حاکم در المستدرک و طبرانی در المعجم الأوسط از حذیفه -رضی الله عنه- روایت نموده‌اند. و آلبانی می‌گوید: «ضعیف جدًا». اما معنای آن درست است، زیرا آیات و احادیث زیادی بر دوستی، تعاون و همکاری در میان مسلمانان تأکید نموده است. [مصحح]